CRISPR-expert Hetty Helsmoortel: “De maakbare mens komt nu echt wel heel dichtbij”

CRISPR, een nieuwe techniek voor genetische manipulatie, is amper zeven jaar oud maar staat nu al met stip bovenaan de lijst met innovatieve technologieën die ons leven de komende jaren drastisch zullen veranderen. Wetenschapster Hetty Helsmoortel, zelf gepokt en gemazeld in het kankeronderzoek, verwacht heel veel van CRISPR maar waarschuwt ook: “De wetenschap begeeft zich almaar vaker op een hellend vlak, en moet dus beter aansluiting vinden bij het grote publiek.”

“De maakbare mens komt nu echt wel heel dichtbij”, voorspelt Hetty Helsmoortel. “CRISPR dat de afkorting is van Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats - zal hierin een sleutelrol spelen. De technologie stelt ons in staat om te knippen en plakken in onze genen en zo het DNA van mensen, dieren en planten fundamenteel te veranderen. We beseffen het vandaag nog onvoldoende, maar CRISPR zal binnen 80 jaar bijzonder hoog eindigen in het overzicht van belangrijkste uitvindingen van deze eeuw.”

Na het behalen van haar diploma biotechnologie, besloot Helsmoortel vervolgens ook te gaan doctoreren. Dat werd in eerste instantie geen groot succes. “Ik voelde me daar niet echt op mijn plaats. Dus besloot ik de wetenschap een tijdje vaarwel te zwaaien, waarna ik twee jaar toneelschool volgde. Uiteindelijk ben ik dan toch opnieuw gaan doctoreren, meer bepaald rond de genetische basis van een zeldzame vorm van leukemie bij kinderen. In 2016 heb ik dat doctoraat ook succesvol afgerond en ben ik via een postdoc ook professioneel in het kankeronderzoek gedoken.”

Het bloed kruipt evenwel waar het niet gaan kan, en de voorbije jaren ging ze zich steeds vaker op populariserende wetenschapscommunicatie toeleggen. “Ik schrijf, geef lezingen, lever regelmatig bijdragen voor radio en televisie en ben nu ook al een hele tijd bezig met een soort theatertournee, een interactieve voorstelling over CRISPR. Binnenkort stop ik definitief met het echte onderzoekswerk en ga ik me voltijds op mijn activiteiten als verhalenverteller toeleggen. Ik zie daar een stevig gat in de markt.”

Ethische dilemma’s

Hoewel Helsmoortel zelf nooit actief onderzoek deed naar het potentieel van CRISPR, staat het voor haar als een paal boven water dat deze technologie de wereld helemaal op zijn kop zal zetten. Tegelijk geeft ze grif toe dat CRISPR minstens evenveel risico’s en ethische dilemma’s als kansen inhoudt.

“Met CRISPR kunnen we in theorie het erfelijke materiaal van elk levend organisme aanpassen”, klinkt het. “Het is bovendien ook een technologie die snel, uiterst precies en goedkoop is, en waarmee we op amper zeven jaar tijd al gigantisch veel vooruitgang hebben geboekt. Haast elke week komen er nieuwe onderzoeksresultaten binnen, en je mag er gif op innemen dat heel wat van die innovaties jouw en mijn leven ingrijpend zullen veranderen. Gaande van de bestrijding van tot vandaag ongeneeslijke erfelijke ziektes over de ontwikkeling van nieuwe superantibiotica tot het kweken van gezondere tomaten of paprika’s.”

“Nu al bestaat er goede hoop dat we de strijd tegen malaria – een levensbedreigende ziekte die jaarlijks nog altijd 400.000 dodelijke slachtoffers maakt - binnenkort definitief kunnen winnen. Dankzij het nodige knip- en plakwerk in het genetische materiaal van de drie muggensoorten die verantwoordelijk zijn voor de verspreiding van deze vreselijke ziekte. De eerste labotestst waren bijzonder succesvol, maar de hamvraag is nu: mogen we die genetisch gemodificeerde muggen ook zomaar loslaten in het wild, zodat de malariamug binnen enkele generaties misschien volledig uitgestorven zal zijn? En hoe groot is de mogelijke impact hiervan op een volledig ecosysteem? Dan blijkt dat de meeste Europese landen of landen die nooit met malaria geconfronteerd worden daar zware ethische bedenkingen bij hebben, terwijl de meeste Afrikaanse landen eerder pro zijn.”

“Dit debat zal de komende jaren enkel maar aan belang winnen: politici en wetenschappers zullen heel uiteenlopende ethische keuzes maken rond de toepassing van deze technologie. En dan rijst de vraag: wie moet er regels opstellen, en wie kan er scheidsrechter spelen of lastige ethische knopen doorhakken?”

Designerbaby’s

Ruim een jaar geleden al veroorzaakte de Chinese wetenschapper He Jiankui wereldwijde opschudding met een YouTube-filmpje. Daarin vertelde hij over twee pasgeboren meisjes waarvan hij de genen zo zou hebben aangepast dat ze haast niet met HIV besmet konden worden. De universiteit waar de wetenschapper aan de slag was, beweerde meteen geen weet te hebben van het experiment. Sindsdien is er van de man ook niets meer vernomen.

Afgelopen zomer haalde CRISPR opnieuw het nieuws. Bij de Amerikaanse Victoria Gray werden de gevolgen van één foute letter in haar DNA gecorrigeerd. Die verhinderde dat er voldoende werkzaam hemoglobine in haar rode bloedcellen terechtkwam, met zware complicaties als gevolg. Door het DNA in haar stamcellen aan te passen en verbeterde cellen bij haar in te brengen, zou ze in theorie opnieuw gezond hemoglobine aanmaken. “Blijkt dit inderdaad het geval – en de eerste resultaten wijzen daar nu ook op - dan staat de deur wagenwijd open voor de genezing van wereldwijd honderdduizenden patiënten met een hele rist genetisch bepaalde aandoeningen”, geeft Helsmoortel aan. “Ook in het kankeronderzoek zou CRISPR, in combinatie met immunotherapie, een grote impact kunnen hebben.”

De keerzijde van de medaille is natuurlijk dat we, zoals het experiment in China aantoont, tegelijk ook de deur dreigen te openen voor echte designerbaby’s. En daar begint het nog maar pas mee. Vandaag kan iedereen online een CRISPR-testkit bestellen, voor amper 150 euro. Zo’n kit bevat een aantal bacteriën die je toelaten om een welbepaald gen aan te passen, bijvoorbeeld om het resistent te maken tegen bepaalde antibiotica en het vervolgens te laten opgroeien.

“Dit mag dan nog redelijk onschuldig blijven, maar er bestaat bijvoorbeeld ook een vereniging van biohackers die op basis van hun wetenschappelijke kennis met CRISPR aan de slag gaan”, weet Helsmoortel. “Zij gaan al een heel eind verder dan wat onschuldige huis-, tuin- en keukenexperimentjes.”

“Wat bijvoorbeeld gezegd van een Amerikaanse hondenfokker die lichtgevende honden probeert te kweken, op basis van aanpassingen in hun DNA met bijvoorbeeld genen uit vuurvliegjes? En wat als intelligentie of geaardheid binnenkort ook genetisch beïnvloedbaar worden, of als we de ultieme sportman of sportvrouw kunnen kweken op basis van gemodificeerde embryo’s? Money makes the world go round, en het zou al te naïef zijn erop te vertrouwen dat we bepaalde, zeer betwistbare toepassingen op langere termijn kunnen blijven tegenhouden.”

“Ik zou er echt mijn hand niet voor in het vuur durven te steken dat er binnen pakweg twintig jaar op de Olympische Spelen geen atleten zullen rondlopen waarvan de genen werden aangepast. Bijvoorbeeld met het oog op een groter uithoudingsvermogen of om extra spieren te kweken. Technologisch kan het, en het zou de perfecte doping zijn, wegens niet traceerbaar.”

Wetenschappelijke geletterdheid

Voor alle duidelijkheid: zo’n vaart loopt het vandaag nog niet. Wie met genen wil beginnen knippen en plakken, dient over de geschikte infrastructuur te beschikken en moet ook weten welk gen precies uit te schakelen. “Dit soort vooronderzoek kan uiteraard behoorlijk lang aanslepen, waarna er ook nog voldoende tests moeten worden uitgevoerd”, klinkt het. “Maar CRISPR laat ons wel toe een heel stuk sneller te gaan dan tot nog toe het geval was, omdat je de technologie bijvoorbeeld ook al kan toepassen op proefdieren. We kunnen bij dierproeven nu veel gemakkelijker genen in- en uitschakelen, om zo de exacte impact daarvan te meten.”

CRISPR is dus een schoolvoorbeeld van een bijzonder innovatieve technologie die zich op termijn ook tot een vlijmscherp tweesnijdend zwaard dreigt te ontpoppen. “Als wetenschappers staan we daar te weinig bij stil”, geeft Helsmoortel toe. “Net daarom moeten we veel meer bruggen slaan tussen de wetenschap en de maatschappij, en zal wetenschapscommunicatie - in alle mogelijke domeinen – de volgende jaren ook fel aan belang winnen. Dit gaat van het potentieel van CRISPR tot de razendsnelle opmars van artificiële intelligentie.”

“Enkel een goed geïnformeerde maatschappij kan ook goed gefundeerde beslissingen nemen, maar helaas is het niveau van wetenschappelijke geletterdheid vandaag ronduit ondermaats. Daar wil ik in de toekomst zelf ook iets aan veranderen.”

(Photos by Stijn Tyteca)