Nooit eerder werden er zoveel kinderen van school gestuurd als in 2016: 2.387, zo meldt het jaarverslag van de Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB's). Bijna altijd zijn gedragsproblemen de oorzaak. Zorgwekkend, maar de vraag is voor wie? Wat als deze kinderen nu eens de crazy ones zijn die zich verzetten tegen de dictatoriale structuur die ons onderwijssysteem aan de basis meekreeg? In dit artikel maakt Mischa Verheijden je bewust dat het van levensbelang is ons onderwijssysteem te transformeren.
Ons onderwijssysteem, en onze hele maatschappij, is zo ingericht dat de machthebbers aan de top de touwtjes in handen kunnen houden. Jij bent, net als ik, geïndoctrineerd en gehersenspoeld om een radertje in dat systeem te zijn.
Ken je de angst om een vette onvoldoende te halen? De angst om geen goede baan te vinden na school? De angst om een buitenbeentje te zijn? Angst, angst, angst, tientallen jaren school hebben dat in ons gestampt. Goed bedoelende leraren willen dit niet, maar het systeem laat hen vaak geen andere keuze, schrijft Seth Godin in Onmisbaar.
Maar steeds meer kinderen weigeren een radertje in dat systeem te zijn. Steeds meer volwassenen ook trouwens, ze moeten wel omdat hun lichaam op de rem trapt en ze overspannen raken of zelfs een burn-out krijgen.
Zijn ze gek geworden of …
In een interview met de Amerikaanse publieke omroep PBS zei Steve Jobs over de filosofie achter de reclamespot:
When you grow up you tend to get told the world is the way it is and your job is just to live your life inside the world. Try not to bash into the walls too much. Try to have a nice family life, have fun, save a little money. That’s a very limited life. [...] Maybe the most important thing is to shake off this erroneous notion that life is there and you’re just gonna live in it, versus embrace it, change it, improve it, make your mark upon it. Once you learn that, you’ll never be the same again.
Maar dat is juist net niet wat we op school leren.
Nee, we hebben geleerd om een verwisselbaar radertje in een enorme machine te zijn. En dat is ook exact de bedoeling van de mensen die we onze leiders noemen.
Daarom wil ik je met dit artikel bewust maken waarom het van levensbelang is dat we het onderwijs transformeren. Het is een synthese van wat Peter Hinssen, Seth Godin, Marilyn Ferguson, Lut Celie, Dirk De Wachter, Peter Hartkamp, Judith Jobse en Jan Rotmans zeggen of schrijven.
Onderwijshervorming komt van onderop
Mijn interview met Peter Hinssen ‘Het onderwijs vandaag is Guatanamo Bay mental torture voor een tiener’, heeft heel wat losgemaakt: een goed gelezen artikel, goed bekeken video, nieuwe artikels van mee- en tegenstanders …
Heb je het gemist? Met deze video ben je in 3:49 minuten helemaal bij:
Een clickbait vonden sommigen het. Straffe woorden doen het goed, schreef een ander. Ik kan ook niet ontkennen dat ik direct wist dat dat de titel zou worden toen ik Peter hoorde zeggen dat onderwijs vandaag Guantanamo Bay mental torture voor tieners is.
Maar Peter maakte me ook bewust van iets veel belangrijkers: “Wat het meeste pijn doet, is de frustratie bij je kinderen.
Die frustratie kan volgens mij wel eens een belangrijk element zijn naar bewustwording en actie. Ik ben ervan overtuigd dat dat op een bepaalde manier een kracht kan zijn om bottom-up druk te zetten.
En ik denk dat we die frustratie misschien moeten aanwakkeren, dat die bottom-up movement misschien sneller kan gebeuren. Want zitten wachten op Godot tot top-down verandering komt: will never happen."
Dat dat niet gaat gebeuren, is begin dit jaar nog maar eens duidelijk geworden. En voor de huidige minister van Onderwijs Hilde Crevits beten al twee andere ministers hun tanden stuk op een hervorming van het onderwijs.
“We vragen ons af hoeveel wij nog kunnen pikken,” vertelden hoge bronnen van Katholiek Onderwijs Vlaanderen aan De Morgen, “Hier help je het onderwijs niet mee vooruit. Misschien is het tijd om een duidelijk signaal richting de regering te geven.”
Gedwongen onderwijs: leerplicht garandeert leerrecht
Iemand die niet op Godot bleef wachten, is Peter Hartkamp. Hij werd als ouder geconfronteerd met de schadelijke werking van het onderwijs bij zijn kinderen en zette in Nederland een op de leest van Sudbury Valley School geschoeide democratische school op.
In zijn boek Het gedwongen onderwijs voorbij houdt hij een pleidooi voor het realiseren van de rechten van het kind binnen het onderwijs.
Dat pleidooi begint met de vaststelling dat in de Nederlandstalige vertaling van het Verdrag van de Rechten van de Mens wordt gesproken over het ‘recht op onderwijs’. In het Engels, de oorspronkelijke taal van het Verdrag, spreekt men over ‘the right to education’.
En educatie is een breder begrip dan ‘onderwijs’. Educatie staat voor zelfontwikkeling, ontplooien, leren, kennis en vaardigheden opdoen. Als je onderwijs naar het Engels vertaalt, gaat het over ‘teaching’ en ‘instruction’.
Winston Churchill was duidelijk over het verschil tussen onderwijs en educatie: ‘Scholen hebben niet per se veel met educatie te maken: het zijn hoofdzakelijk controle-instituten waar bepaalde basisgewoonten bij jongeren ingeprent moeten worden. Educatie is iets heel anders en vindt nauwelijks op school plaats.’
Het mensenrecht verliest in het Nederlands dus zijn bredere betekenis, stelt Peter Hartkamp. Maar het lesstofaanbod en de hele wetgeving is ondertussen wel opgebouwd rond het ‘recht op onderwijs’.
De wet Poullet van 19 mei 1914 introduceerde de leerplicht in België. De Belgische grondwet schrijft voor dat iedereen recht heeft op onderwijs, met eerbied voor de fundamentele rechten en vrijheden.
Om dit leerrecht te garanderen, is er een leerplicht. In 1914 voor kinderen tussen 6 en 12 jaar. In 1983 verlengd tot 18 jaar. Tegelijk met de leerplicht werd het Medisch Schooltoezicht opgericht (sinds 1998 CLB), om de kritiek tegen te gaan dat een (verplichte) concentratie van kinderen tot ongezonde situaties zou leiden.
Waar de overheid de term leerplichtonderwijs hanteert, spreekt Peter Hartkamp van gedwongen onderwijs: “De meeste kinderen gaan niet uit vrije wil naar school. Ze moeten, omdat we dit als samenleving zo geregeld hebben.”
Veel kinderen geven aan dat het gedwongen onderwijs niet hun keuze is. Maar omdat ze gedwongen op school zitten, kunnen ze alleen op de school zelf hun ongenoegen uiten. Ze doen dit door te rebelleren, niets uit te voeren, vaak te laat of helemaal niet te komen, te praten of te chatten tijdens de les. Anderen hebben moeite met lang stilzitten, omdat ze de les of de informatie totaal oninteressant vinden.
Dit soort verzet wordt in eerste instantie door de school zelf bestreden met disciplinaire maatregelen en het geven van labels. Deze labels leiden vaak tot medicatie. Als dit niet werkt, komt de leerplichtambtenaar of zelfs de politie in actie.
Kortom: iedere vorm van verzet tegen het gedwongen onderwijs wordt door scholen en de overheid met harde hand de kop ingedrukt.
In het onderwijssysteem van vandaag huist daarmee nog altijd de dictatoriale structuur die het aan de basis meekreeg.
Gehoorzaamheid laat de dictatuur efficiënt functioneren
De fundamenten van het huidige onderwijssysteem zijn in Pruisen ontwikkeld en vanaf 1794 voor het eerst op grote schaal toegepast.
De Pruisische machthebbers wilden een bevolking die kon lezen, schrijven en rekenen en bovenal een bevolking die gehoorzaam was. Er was grote behoefte aan gehoorzame soldaten, ambtenaren en arbeiders. Het doel was om mensen op te leiden voor het efficiënt laten functioneren van hun dictatuur. De invoering van het gedwongen onderwijs voor alle kinderen was het middel om dit te bereiken.
“Omdat ze de efficiëntie en macht van Pruisen bewonderden, kopieerden de relatief vrije landen van Noordwest-Europa en de VS op de een of andere manier het Pruisische onderwijssysteem.
En het moet gezegd, die dictatoriale structuur heeft ons ver gebracht. In het Industriële Tijdperk, maar dat tijdperk ligt al eventjes achter ons.
En toch ‘die oude wereld bestaat nog, omdat iedereen dezelfde dingen blijft doen als hij gisteren deed. Dat loopt nog wel even door, net als Wile E. Coyote in Road Runner blijft doorlopen boven de afgrond. De grond onder onze voeten is eigenlijk al weg. Het systeem draait puur nog op het automatisme’, vertelde economiefilosoof Rogier de Langhe me.
Je wordt bedonderd en belazerd
"Wat je moet inzien," schrijft Seth Godin in Onmisbaar, "is dat iets meer dan een eeuw geleden de leiders van onze maatschappij een systeem hebben ingericht dat nu zo ingeburgerd is dat we ervan uitgaan dat het altijd heeft bestaan en er altijd zal zijn."
"Het leven dat de meesten van ons leiden, lijkt zo ‘natuurlijk’, maar feitelijk is het van recente datum en volledig door de mens geconstrueerd."
"We zijn een model ingezogen dat ons geleerd heeft dit systeem te omarmen, om geld uit te geven, om plezier te maken, en onderscheid te maken tussen elkaar en ons werk, maar het werkt niet (meer). Deze vervreemding houdt succes tegen, verlamt maatschappelijke groei en zorgt voor stress.
Onze geest wordt volledig gedomineerd door een bedrijfsmatige manier van productie, die zo overheersend is dat iedereen die zich daar niet aan wenst aan te passen, zich als buitenstaander neerzet."
"Je wordt bedonderd. Grote woorden, maar wel de waarheid. Je wordt belazerd. Je hebt jaren van je leven opgeofferd om een deel uit te maken van een geweldige oplichterij, waar je absoluut niet als winnaar uit de bus komt."
Het negatieve effect van die keuze wordt nu steeds duidelijker. Overal lopen kinderen en volwassenen vast. Geregeld met een dramatische afloop ...
Als een kind breekt
Ik huilde toen ik over Niels las in het artikel ‘Als een kind breekt’ van Judith Jobse.
Wat er met Niels is gebeurd?
Judith: “Een maand lang werd Niels vermist en werd er met man en macht naar hem gezocht. Hopend op het beste, vrezend voor het ergste. Twee dagen voor kerst werd Niels levenloos in de rivier gevonden."
"In de landelijke media wordt gesproken over een autistische jongen die van huis wegliep. Punt. Einde verhaal.”
“Maar Niels was veel meer dan dat”, weet Judith en ze vertelt over hoe ze hem leerde kennen als tweejarige kleuter en hem zag opgroeien tot een “intelligente, fijnbesnaarde jongen die diep en gewetensvol over het leven nadacht. Maar ook iemand om je zorgen over te maken. Als je zo zachtmoedig bent en zulke diepe gronden hebt, is het lastig om je staande te houden in deze prestatiegerichte en egocentrische maatschappij.”
Afgelopen jaren heeft Judith, zo schrijft ze, meerdere kinderen zoals Niels zien breken.
"School is voor zulke kinderen een plek waar ze moeten zien te overleven. Een survival of the fittest. Als dan ook nog eens de prestatiedruk opgevoerd wordt, kan de druk op hun systeem door alle stress te hoog worden. En kunnen vroeg of laat de stoppen doorslaan. Als er kortsluiting ontstaat, komen de etiketjes en protocollen tevoorschijn. Dan is je kind ineens autistisch, depressief of psychotisch.”
Zou het ook kunnen zijn dat kinderen en jongeren zoals Niels een signaal zijn?
Net als Judith, geloof ik van wel: “Ze zijn een verborgen geweten van de maatschappij. Deze kinderen zijn bewuster, ontvankelijker, intuïtiever en gewetensvoller. Om ze passend te krijgen langs de maatschappelijke meetlat moet je ze breken, hun wijsheid dempen, hun licht doven.”
Zij weten het al, nu wij nog!
Maar zijn we bereid naar ze te luisteren.
Echt naar ze te luisteren.
Luister nu eens naar mij!
Het is me bijgebleven toen ik psychotherapeute Lut Celie alweer een aantal jaar geleden bij een lezing over haar boek Luister nu eens naar mij! hoorde vertellen over de signalen die kinderen en jongeren geven, maar voor volwassenen niet altijd begrijpelijk zijn.
Lut spreekt over ‘De tweede stoel’. Op de eerste stoel zit wat het kind toont (bijvoorbeeld gedragsproblemen), op de tweede stoel zit de echte boodschap.
Als ik op die manier naar kinderen zoals Niels kijk, zie ik dit ...
Hyperactieve kinderen, kinderen met aandachtsproblemen en kinderen met gedragsproblemen krijgen etiketten en stempels als ADHD, ADD en ASS. Dat is de eerste stoel, dat is wat kinderen tonen. Wat zit er op de tweede stoel? Wat is de echte boodschap van deze kinderen?
Als die echte boodschap niet gehoord wordt, zegt Lut, krijg je een emotioneel vat gevuld met achtergebleven emoties, verse pijn, frustraties en onrust. Dat vat kan imploderen of exploderen.
En dat is niet alleen zo bij kinderen, ook steeds meer volwassenen geven signalen waarvan we de echte boodschap niet lijken te begrijpen ...
Psychiatrie, spiegel van de wereld waarin we leven
In zijn boek Borderline Times schetst psychiater Dirk De Wachter borderline als een maatschappelijk ziektebeeld, waarbij de lijn tussen patiënten en niet-patiënten flinterdun is.
In een goed gesprek met Lex Bohlmeijer van De Correspondent zegt hij er dit over:
“Heel vaak wordt mijn discours heel oppervlakkig begrepen, zoals dat in de psychiatrie ook gaat. Men zit maar met het symptoom bezig, maar daarachter zit een veel fundamentelere kwestie en dat is de zin van het bestaan.
Ik zie patiënten met symptomen als depressie en suïcidaliteit of angst, maar daarachter zit altijd een veel fundamentelere existentiele kwestie: wat is het leven, wat moet ik met dit leven, vooral als het moeilijk gaat.”
Hé, zijn dat niet de eerste en tweede stoel van Lut Celie?
“Mijn hypothese,” zo vertelt Dirk De Wachter, “is dat zieke mensen interessant zijn voor de samenleving. De zieke mens met zijn symptomen moeten we goed beluisteren, voorbij het symptoom om te zien wat er met ons zelf aan de hand is.”
Als je dan kijkt wat er in het onderwijs aan de hand is. Stress, burn-out en depressie zijn de belangrijkste oorzaken voor ziekteverzuim in het onderwijs: 35,59% in 2015 (agODi). Veel meer dan in elke andere sector.
Dat is een teken aan de wand, als ik Dirk De Wachter mag geloven. En dat doe ik.
Dat roept de vraag op: willen of kunnen we als samenleving de echte boodschap van kinderen en leerkrachten wel horen?
Maar als het niet gehoord wordt, dwingt het systeem dat zelf af.
Omdat, zoals Peter Hinssen zei ‘wij niet meer in een structuur zitten die ons op de juiste manier naar de toekomst brengt’.
Hoeveel etiketjes moeten we nog op kinderen plakken? Hoeveel meer mensen met burn-out en bore-out willen we nog hebben? Gaan we wachten op de overheid tot er iets verandert?
Professor transitiekunde Jan Rotmans stelt:
“Transities gaan over de interactie tussen mensen en systemen. De mens heeft de systemen die hem helpen functioneren zelf gecreëerd. Dan veranderen die systemen en mensen zodanig dat ze elkaar niet meer versterken, maar elkaar gevangen houden. De mens staat niet meer centraal, maar is in dienst van de systemen.”
Het onderwijssysteem van vandaag is zo’n systeem waarbij de mens niet meer centraal staat. Het kind niet, de leraar/docent niet. Maar het onderwijssysteem mag dan nog zo in zijn voegen kraken, er is vrijwel niemand die ervoor pleit het aan te passen, schrijft Peter Hartkamp.
Het onderwijssysteem opschudden kan echter alleen de mens doen, omdat hij die systemen zelf heeft gecreëerd. Laten we daarom een echte transformatie in het onderwijs starten. Van onderop. Bij ouders en leerkrachten. We kunnen klein beginnen: omwentelingen ontstaan immers vanuit kleine initiatieven van kleine groepjes mensen die een andere weg inslaan.
Uitgangspunten voor een nieuw onderwijsparadigma
Mensen aanleren om innovatief te zijn en buiten bestaande kaders te denken, is tijdrovend en vol onzekerheden. We hebben daarom scholen nodig die georganiseerd zijn op het idee dat mensen in zichzelf gaan geloven en voor leraren die beloond worden om het beste uit zichzelf te halen en niet om het voorspelbare te doen, meent Seth Godin.
Al begin jaren tachtig van de vorige eeuw formuleerde Marilyn Ferguson in De aquarius samenzwering , een cultboek dat ook door vermaarde wetenschappers, filosofen en visionairs werd omarmd, uitgangspunten voor zo’n nieuw onderwijsparadigma.
Die uitgangspunten waren toen revolutionair en zijn dat voor veel mensen vandaag nog steeds. Net als haar hele maatschappijvisie. maar je krijgt pas een nieuwe maatschappij als je het onderwijs verandert.
Waar de oude uitgangspunten focussen op hoe je normen, gehoorzaamheid en juiste antwoorden bereikt, focussen de nieuwe uitgangspunten op levenslang leren, zelfdiscipline ontwikkelen, nieuwsgierigheid prikkelen en creatieve risico’s durven nemen.
In het nieuwe tijdperk staat onderwijs dus niet meer in dienst van de economie (het krijgen van een job), onderwijs staat er in dienst van het algemeen belang en is een levenslang proces op het individuele levenspad.
