Het laatste jaar regende het #metoo-berichten. Alsof de wereld wakker is geworden en nu pas een probleem heeft ontdekt. Het verschil met vroeger is dat mensen tegenwoordig minder geneigd zijn om ongepast seksueel gedrag te verzwijgen en dat er sneller, soms te snel, wordt ingegrepen. Dat zoiets gebeurt, is niet zo verrassend maar het is belangrijk om te begrijpen hoe het gebeurt. Een van de mechanismen is macht en hoe met macht wordt omgegaan.

De zaak Jan Fabre die een paar weken geleden losbarstte, is het zoveelste geval in een golf van schandalen in de culturele, religieuze, sport- en zakenwereld. Verder van huis heeft kersvers opperrechter Brett Kavanaugh alle aandacht naar zich toe getrokken. En wellicht zal hij niet de laatste in het rijtje zijn.

De getuigenissen in deze zaken zijn vaak schrijnend, soms zo schrijnend dat mensen zich afvragen of het wel mogelijk is dat iemand zich zo erg misdraagt. Laat ons echter niet naïef zijn. Waar mensen samen zijn, gebeuren zo’n dingen. Dat wil niet zeggen dat het aanvaardbaar is. Het tegengif noemt men beschaving. Maar de laag van de beschaving is soms wel heel erg dun.

Los van deze specifieke cases moet er toch gekeken worden naar hoe dit kan gebeuren? Hoe is het ook mogelijk dat dergelijke zaken zo lang bedekt blijven?

Het effect van macht

Een van de verklaringen is het effect van macht. Macht gaat over het hebben van invloed op anderen, doordat iemand een unieke toegang heeft tot een schaars goed. Dat schaars goed kan informatie zijn, toegang tot een nog machtiger iemand, een job, een rol in een theaterstuk,… Macht heeft alleen een nut als anderen het niet hebben. Als iedereen dezelfde toegang zou hebben tot het schaarse goed, dan is er van macht niet veel sprake. Dan heeft iedereen gelijke kansen om die job te krijgen en dan gaat het over talent, potentieel en inzet.

Als macht verworven wordt, dan bestaat de kans dat men die macht wil behouden. Macht maakt het leven gemakkelijk. Het is de bron van succes, van voordelen, van bevestiging. Iemand met macht krijgt iets makkelijker gedaan dan iemand zonder macht. Het is zelfs bijna verslavend. Vandaar dat in veel landen de leider van het land slechts een beperkte tijd “aan de macht” mag blijven. Vandaar dat het goed is dat managers in een publieke functie maar een beperkte tijd een mandaat kunnen uitoefenen. Vandaar dat het goed is dat een CEO niet te lang blijft plakken aan zijn stoel. Macht mag niet het doel worden.

Er zullen altijd verschillen qua macht zijn. Macht is heel menselijk en vaak ook nuttig. Het wordt pas kwalijk als de macht gebruikt wordt ten nadele van de anderen. Een aantal mensen - hoofdzakelijk mannen - lijkt de macht te gebruiken voor het verkrijgen van seksuele gunsten. Hoe komen ze erbij om dat te doen?

Het antwoord is eenvoudig. Als het gevoel van macht de manier van zijn bepaalt ("ik ben de baas, de beste, de machtigste, de enige, …"), dan gebeurt het wel eens dat het gevoel van ongenaakbaarheid ontstaat. De grens wordt steeds verlegd en er komt geen weerstand. Daardoor wordt het gedrag bevestigd en versterkt. Er worden grenzen overschreden en wat nog erger is: het karakter erodeert. Ze verliezen normen en vinden het eigen gedrag heel normaal.

Mensen die macht misbruiken, verliezen hun empathie, hun fairness, hun mildheid en ook de wederkerigheid. Ze omringen zich ook met mensen die de macht opzoeken en zo ook versterken. En zeker dat laatste is kwalijk. Want in zo’n situatie krijgt de persoon met macht geen feedback of tegenstand meer. En zo kan hij niet meer aanvaarden dat iemand niet doet wat verlangd wordt. Als er dan weerstand is, dan wordt dit niet getolereerd. Mensen die het aandurven een dissidente stem te vertolken worden geïsoleerd, gekleineerd, bedreigd en zelfs geëlimineerd.

Want machtsmisbruik gaat steeds gepaard met geweld, meestal impliciet. En zo ontstaat een sfeer van angst en verlamming. Dat maakt dat mensen die de macht niet duurzaam kunnen hanteren vaak jarenlang ongestraft hun gang kunnen gaan. Dat is het mechanisme wat gemaakt heeft dat priesters zich zo lang hebben kunnen vergrijpen aan machteloze kinderen.

Mensen met macht doen er goed aan om die macht enkel te gebruiken als het ten voordele komt van de mensen met minder macht. Deze stelregel zou elke leider in elke organisatie moeten handhaven

Mensen met macht doen er goed aan om die macht enkel te gebruiken als het ten voordele komt van de mensen met minder macht. Deze stelregel zou elke leider in elke organisatie moeten handhaven. Daarbij kun je steeds twee vragen stellen: is wat ik doe in het belang van anderen (loyaliteit) en kan ik het op een waardige manier doen (integriteit). Deze twee elementen bepalen het vertrouwen. Als het gedrag van de leidinggevende niet voldoet aan deze criteria, is er een grote kans op ontsporing.

Moedig verzet

Het vergt moed om in te gaan tegen de machtigen. Mensen kiezen er vaak voor om te zwijgen, en worden daardoor medeplichtig aan het bestendigen van een machtscultuur. Dat doen ze niet omdat ze dat willen. Dat doen ze omdat ze bang zijn voor de gevolgen van hun weerstand. Ze denken aan het risico op verlies en zien onvoldoende de winst van tegenstand.

Bij klachten of vermoedens over grensoverschrijdend gedrag of geweld moet ingegrepen worden. De neiging bestaat om de klacht als ongegrond te beschouwen. Soms denkt men dat de klacht futiel is. En heel vaak denkt men dat het onmogelijk is dat die persoon zich zo zou bezondigen aan machtsmisbruik. Het slachtoffer wordt dan zelf in diskrediet gebracht. Een pervers mechanisme dat hoort bij het machtsspel. Als dit gebeurt dan is het vertrouwen volledig zoek en wordt het wel heel moeilijk.

Acties

Wat kunnen mensen doen als de baas het bedrijf als hunting ground gebruikt, zich allerlei escapades permitteert en dit als normaal of als privé bestempelt. Als er een cultuur van tolerantie bestaat en de uitschuivers bedekt worden met de mantel der macht, dan is het heel moeilijk om hier tegenin te gaan. Zeker als men alleen staat en anderen dit goed praten, minimaliseren, ridiculiseren.

Het slechtste wat iemand kan doen is dit zelf te bagatelliseren en te tolereren, want zo draagt hij bij tot die cultuur. Het normaliseren van machtsmisbruik – in deze sector is dit nu eenmaal normaal – is één van de symptomen van de problematiek. Vaak zal iemand de neiging hebben om de andere kant op te kijken of te vertrekken en andere oorden op te zoeken. Ook dat laatste is een vorm van zelfbescherming en staat de persoon toe om geen deel uit te maken van wantoestanden, niet als slachtoffer en niet als toeschouwer. Maar het lost niets op. Het is een uiting van machteloosheid.

Organisaties doen er dus goed aan om dergelijke ontsporingen tegen te gaan en een zero-tolerance politiek te hanteren. Het doel is om de waardigheid van iedereen te beschermen en te vermijden dat het natuurlijke proces van machtsuitoefening niet ontaardt in misbruik. Organisatie kunnen op een eenvoudige manier een kader maken.

Zo’n aanpak bestaat uit drie delen:

  1. Voorbeeldgedrag van het hoger management is cruciaal. Als het machtsmisbruik zich hoog in de organisatie heeft genesteld, is elke aanpak maar lip service. De terughoudendheid waarmee hogere geestelijken het probleem van misbruik in de kerk aanpakken, is een duidelijk voorbeeld van hoe het niet moet.
  2. Er moeten manieren zijn om de problematiek bespreekbaar te maken. Elke klacht moet ernstig genomen worden, zonder dat er overhaast conclusies getrokken worden. Mijn advies aan organisatie is om de situatie te bevriezen, ze op een neutrale wijze te onderzoeken en dan snel de gepaste beslissing te nemen. In België bestaat een systeem van vertrouwenspersonen, maar die zijn vaak niet in staat om doortastend te handelen en die hebben het ook moeilijk om het onderscheid te maken tussen een echte en een nepklacht.
  3. Snel handelen als er dan na onderzoek toch een geval van geweld of machtsmisbruik geconstateerd wordt, is absoluut noodzakelijk. De beste manier is het verwijderen van diegene die het gedrag vertoont, ongeacht de bijdrage tot de resultaten van de organisatie. Zich onmismaar maken is een vorm van macht. Vandaar dat het soms moeilijk (en duur) is om iemand die zich op onaanvaardbare wijze gedraagt te verwijderen. Vaak kijkt men naar correctie, maar in geval van harassment ben ik pessimistisch over de kans dat iemand zijn gedrag duurzaam verbetert.

We denken dat dergelijke zaken niet vaak voorkomen. Laat ons niet naïef zijn. Het gebeurt frequenter dan we denken of hopen. Volgens een onderzoek van IDEWE ervaart 21% van werknemers pestgedrag, 12% wekelijks en 3,9% dagelijks.
Het doortastend ingrijpen is ook een opportuniteit om de bedrijfswaarden, die vaak over vertrouwen en respect gaan, toe te passen. Daardoor wordt een cultuur sterker. Deze toestanden laten rotten is geen optie. Mensen verdienen beter dan dat.

Noot van de redactie: opinies vertegenwoordigen niet noodzakelijk de mening van Bloovi. Indien je het niet eens bent met de auteur en zelf een opinie wil schrijven, stuur ons dan een mailtje op redactie@bloovi.be