Techkunstenaar Daan Roosegaarde: “De natuur heeft miljarden jaren voorsprong in termen van R&D, we kunnen daar alleen maar van leren”

(Photo by Willem de Kam)

Luchtvervuiling, natuurrampen, stijging van de zeespiegel,... we moeten er ons als mens tegen wapenen door iets te doén. De Nederlandse techkunstenaar Daan Roosegaarde - die zichzelf liever ‘schoonmaker’ noemt - heeft die handschoen opgenomen en maakt revolutionaire creaties waarin natuur en technologie naadloos in elkaar overvloeien, en die ons doen stilstaan bij onze impact op de planeet. “Ik geloof niet in Utopia, maar in Protopia. Mensen overtuig je niet met cijfers of grafieken, wél door hun verbeelding te prikkelen. Pas als ze het zich kunnen voorstellen, gaan ze er ook echt in geloven.”

De wereld mooier maken

Roosegaarde heeft met zijn studio – of beter: social design lab ­– van ontwerpers en engineers één glasheldere missie: de wereld mooier maken. Aan de hand van installaties en ontwerpen die mens, natuur en technologie naadloos samenbrengen en die het dagelijkse (stads)leven aanzienlijk aangenamer maken. “Mensen overtuig je niet met cijfers of grafieken, wél door hun verbeelding te prikkelen: pas als ze het zich kunnen voorstellen, gaan ze er ook in geloven. Kunst moet met andere woorden activeren.”

“Daarom geloof ik ook niet in Utopia, maar in Protopia: met verschillende projecten de wereld stapje per stapje mooier, beter en slimmer te maken. Want ik geloof rotsvast in de maakbaarheid van de toekomst: ten slotte hebben wij de klimaatopwarming gecreëerd, dus kunnen we dat probleem ook zelf oplossen?!”

Harmonie tussen mens en natuur

Zijn grootste inspiratie haalt de kunstenaar-ondernemer naar eigen zeggen uit de natuur. Die fascinatie is vrij eenvoudig te verklaren. “Ik ben een Nederlander, dus ik leef al heel mijn leven onder de zeespiegel. Bovendien is elke boom hier ooit aangeplant. Nederlanders werken al 1.000 jaar met de natuur, maar vechten er ook tegen – denk maar aan de overstromingen in 1953 en de daaropvolgende Deltawerken.”

“Die zoektocht van de Nederlanders naar een harmonie tussen mens en natuur heeft mij zeker aangestoken. Net als de natuur zélf, die miljarden jaren voorsprong op ons heeft in termen van R&D. We kunnen daar alleen maar van leren. Neem nu de vlinder: dat pigment op zijn vleugels vervaagt niet, terwijl de kleuren van onze kleren en gebouwgevels dat wel doen. Wat kunnen we daaruit leren? Of neem een mierenhoop: daar zijn duizenden mieren tegelijkertijd in aan de slag, en toch zie je daar nooit files of afval. Welke lessen kunnen we daaruit trekken?”

Luchtzuiveringsinstallaties

Eén van de mooiste realisaties van Roosegaarde en zijn team is misschien wel het Smog Free Project. Hierbij werden en worden ’s werelds grootste luchtzuiveraars op publieke plaatsen geïnstalleerd, waar ze vervuilde lucht opzuigen en weer proper afgeven. Het resultaat is dat stadsmensen die smog-vrije torens spontaan gaan opzoeken, omdat ze er merkbaar gezonder ademen.

Maar dat is nog niet alles. “Want we zaten natuurlijk met een afvalprobleem. In onze luchtzuiveraar zat na verloop van tijd kilo’s aan residu: koolstof, waarvan mensen in vervuilde steden trouwens dagelijks het equivalent van 17 sigaretten van inademen. Maar wat krijg je als je koolstof onder druk plaatst? Inderdaad, diamant. Bijgevolg maken we nu uit dat residu juwelen.”

“Onlangs is er met zo’n ring zelfs een huwelijksaanzoek gedaan. Toen ik die foto op Instagram zag passeren, vervulde mij dat met trots. Want zo werd iets negatief in de wereld – luchtvervuiling – iets moois in hun eigen, persoonlijke wereld. Dat is de kracht van een idee: het geeft het concept van ‘opruimen’ en ‘schoonmaken’, dat mensen vervelend vinden, iets positief.”

“Ik heb het trouwens altijd heel vreemd gevonden dat achter vervuiling geen economisch model zit: het is gewoon helemaal gratis. Dat klopt toch niet? We pokeren met de natuur en onze gezondheid, en we betalen daar niets voor. Neem bijvoorbeeld de meer dan 29.000 objecten, groter dan 10 centimeter, die in de ruimte rond de aarde zweven. Het zijn onderdelen van afgebroken raketten en satellieten waar momenteel niks mee gebeurt omdat er geen verdienmodel aan vasthangt.”

“Daarom ben ik nu ook bezig met een project - Space Waste Lab gedoopt - om van ruimteafval vallende sterren te maken en waarvoor ik samenwerk met ruimtevaartorganisaties ESA als directe partner en NASA als supporting knowledge partner.”

De schoonmaker

Een ‘kunstenaar’ wil hij zich niet noemen, maar ‘ondernemer’ evenmin. “Ik weiger te kiezen: ik ben te druk bezig met exploreren, niet met definiëren. Dat gezegd zijnde begint alles natuurlijk met het artistieke idee, de creatieve vonk die altijd vertrekt van de vraag ‘waarom’. Waarom vervuilen we? Waarom bestaat er smog? Waarom overstroomt Venetië? Die ‘waarom’-vraag neemt vaak maar 1 procent van het werk in, maar vormt wel het platform voor al de rest. De 99 procent wordt dan besteed aan de ‘hoe’: prototypes maken, samenwerken, onderhandelen en overleggen. Dan ben ik meer de ondernemer.”

“Maar eigenlijk wil ik gewoon verbindingen maken tussen sectoren en werelden. Kijk, in België en Nederland betekent ‘schoon’ mooi, maar ook proper. Omdat die twee betekenissen in mijn werk samenkomen, heeft iemand mij onlangs een 'schoonmaker' genoemd. Kijk, dat vond ik wel een hele mooie. Dus laten we het misschien gewoon daar op houden (lacht).”

Geen angst voor de toekomst

Een betere wereld creëren klinkt mooi, maar wat als de politiek niet mee wil? Laat de schoonmaker in Daan Roosegaarde dan nooit de schouders hangen? “Het lijkt inderdaad wel of we in Europa bang voor de toekomst zijn”, antwoordt hij. “In andere landen, vooral dan in Azië, is er veel meer nieuwsgierigheid op dat gebied. Die andere houding valt me enorm op, en daarom moet Europa echt gaan veranderen en van het Oude Continent terug een Nieuw Continent worden.”

“Maar in plaats van daarop te wachten, of in een hoekje te gaan zitten en boos te zijn op iemand anders, steek ik intussen zelf de handen uit de mouwen om die nieuwsgierigheid bij de mensen wakker te maken. En de dingen voor mezelf begrijpelijk te houden. Want ik begrijp die aarzeling van de politiek niet, die onwil om iets te doen. Het is waanzinnig hoeveel kansen we op die manier laten liggen.”

“We zijn er al trots op als we iets 5 procent minder slecht doen, in plaats van gewoon béter. Dat is alsof je zou zeggen: mijn relatie met mijn vader is 5 procent minder slecht dan vroeger. Zo praat je daar toch niet over? Over onze relatie met onze planeet moeten we ook anders gaan praten. Maar goed, ik weiger om me te laten ontmoedigen en blijf met mijn projecten de status-quo bevragen.”

Machine die ideeën uitspuwt

Roosegaarde wijst hier ook met een beschuldigende vinger naar de media, die altijd gefocust lijken op het negatieve. “Terwijl er wereldwijd ook zoveel goede dingen gebeuren”, beklemtoont hij. “Zo kom ik net uit Mexico, waar studenten een billboard hebben gemaakt met een coating die smog ‘opeet’ en evenveel propere lucht produceert als dertig bomen. Maar dat soort dingen lees je nooit in de krant. Ik zou graag wat meer balans zien: die verhalen moeten ook gedeeld worden.”

En die verhalen lijken, althans wat Daan Roosegaarde betreft, nog lang niet uitverteld. “Ken je die machine die tennisballen spuwt en waar je zo mee kan trainen? Wel, dat ben ik ook: mijn hoofd staat nooit stil, als een soort ballenkanon spuw ik voortdurend ideeën. In de hoop dat er van sommige daarvan daadwerkelijk iets wordt (lacht). Want dat blijft de allergrootste kick: je idee realiteit zien worden.”