Facebook en Tinder je je een slag in de rondte bij je baas omdat er niets, maar dan ook niets te doen is? Dan heb je volgens de Amerikaanse antropoloog David Graeber een bullshit job. En je bent niet de enige: bijna een derde van de werknemers doet naar eigen zeggen compleet zinloos werk. Graeber schreef er een gemeen grappig en tegelijk schrijnend boek over: Bullshit Jobs: A Theory. Bloovi sprak met hem.

In 2013 kwam David Graeber op feestjes steeds vaker mensen tegen die bij de vraag ‘wat doe jij voor werk?’ schuchter wegdoken of zich direct verontschuldigden. “In het begin dacht ik dat het gewoon bescheidenheid was, maar bij nader inzien bleek het omdat ze gewoon niets te doen hadden”, zegt hij daarover. “Hun werkdagen bestonden uit rondhangen, het ontwerpen van katten memes en het updaten van Facebook. Ze wilden niet over hun werk praten omdat ze zich doodschaamden.”

Universum van onzinbanen

Hij tekende zijn ervaringen dat jaar voor het eerst op in een geestig essay voor het radicale tijdschrift Strike: On the Phenomenon of Bullshit Jobs. Zijn pleidooi: de technologie is zo ver gevorderd dat de meeste moeilijke, arbeidsintensieve taken door machines kunnen worden uitgevoerd. Maar in plaats van onszelf te bevrijden van de verstikkende 40-urige werkweek, hebben we een heel universum van onzinbanen gebouwd waaraan ze zelfs in het oude communistische Sovjet-Unie een puntje konden zuigen.

Het essay sloeg in als een bom, werd een wereldwijde internethit en plaveide de weg voor honderden werknemers om Graeber te schrijven over hun afgestompte werkleven. Tegelijkertijd verschenen er internationale onderzoeken waarin ongeveer een derde van de werknemers zei dat hun banen geen zinvolle bijdrage aan de wereld leverden. Reden voor de professor aan de London School of Economics en leider van de vroege Occupy Wall Street-beweging om zijn oorlogsverklaring aan de onzinbaan uit te breiden tot het lezenswaardige en hilarische boek ‘Bullshit Jobs: A Theory’.

David Graeber

Wat is een bullshit job?

Maar first things first, wat is eigenlijk een bullshit job? Graeber legt uit: “Het is een baan waarvan diegene die hem heeft zelf zegt dat hij eigenlijk overbodig is. Maar omdat die persoon zijn of haar baan niet wil verliezen, moet hij de schijn ophouden dat zijn baan wel nuttig is. Je mag niet opvallend niksen. En dus lopen mensen letterlijk tegen de muren op van verveling.”

Een bullshit job is een baan waarvan diegene die hem heeft zelf zegt dat hij eigenlijk overbodig is. Maar omdat die persoon zijn of haar baan niet wil verliezen, moet hij de schijn ophouden dat zijn baan wel nuttig is

Het zijn ook die banen die door niemand worden gemist als ze morgen niet meer zouden bestaan. En dat is ook hoe je weet dat een job onzin is, aldus Graeber. “Een wereld zonder leerkrachten, schoonmakers of havenarbeiders zou snel in de problemen komen. Het is niet helemaal duidelijk hoe de mensheid zou lijden als alle middenmanagers, consultants, marketinggoeroes, PR-onderzoekers, actuarissen, telemarketeers of juridische adviseurs zouden verdwijnen.”

En het kan nog erger: want wat heeft de wereld aan een visionair op branding-vraagstukken? “Veel mensen die in soortgelijke banen werken in de marketing-, pr- en communicatie-industrie lijden vaak zelfs aan een dubbel probleem. Ze vinden niet alleen hun baan zinloos, maar eigenlijk de hele sector waarin ze werken overbodig. Dat maakt ze nog vatbaarder voor depressie en andere ellende.”

Alsjeblieft, ontsla mij

Want dat een bullshit job mensen ongelukkig maakt, is volgens Graeber evident. Een schrijnend en tegelijk hilarisch voorbeeld uit zijn boek is wat dat betreft Eric die als interface-administrateur voor een groot designbedrijf als taak heeft het intranet en de interne communicatie te verbeteren, maar in de praktijk niets te doen heeft en alleen maar aangenomen is omdat de partners weigeren op een normale manier met elkaar te praten.

De volslagen zinloosheid van deze situatie leidt al snel tot hilarische baldadigheden. Zo komt Eric elke dag steeds later opdagen, wordt het biertje op vrijdagmiddag een dagelijks biertje bij de lunch, leest hij stapels boek tijdens de werkuren en maakt hij werkwandelingen van drie uur. Hij begint zelfs dronken op het werk te verschijnen en op bedrijfskosten nep-‘zakenreisjes’ te maken: alles om maar ontslagen te worden uit dit werk en deze compleet uitzichtloze positie. Hij dient zelfs meermaals zijn ontslag in, maar dat wordt keer op keer geweigerd. Sterker: zijn baas geeft hem bovenop zijn toch al riante salaris nog een fikse opslag. Gevolg: Eric raakt depressief, zo erg zelfs dat hij zijn verdriet moet dempen met pillen.

Gedreven door ‘empire building'

Wat bezielt een werkgever eigenlijk om iemand zo’n compleet nutteloze baan uit te laten voeren? In een kapitalistische samenleving is iemand betalen om niks te doen wel het laatste dat je van een bedrijf mag verwachten, toch? David Graeber: “Dat zou je wel denken ja, maar veel managers werken vooral ter eer en meerdere glorie van zichzelf of worden gedreven door ‘empire building’. Eric was nodig als buffer, andere managers nemen of houden weer mensen aan omdat hun prestige en zelfs soms hun salaris wordt afgemeten aan het aantal mensen dat zij onder zich hebben.”

Veel managers werken vooral ter eer en meerdere glorie van zichzelf of worden gedreven door ‘empire building’

En niet alleen werkgevers houden dit haast Sovjet-achtige systeem zo in stand, ook politici doen dat. “Links en rechts zijn het over alles oneens, behalve één ding: hoe meer banen, hoe beter. Er mag domweg geen werkloosheid bestaan. Alleen lijkt niemand stil te zijn bij de vraag: hoe creëren we meer zinvolle banen?”

Hoe zinvoller je werk, hoe minder je verdient

Maar wat zijn dan zinvolle banen in zijn ogen? “Alle banen die op een bepaalde manier maatschappelijk nut hebben”, antwoordt Graeber. “Dat zijn natuurlijk de leraar, de verpleegster, de loodgieter, de schoonmaker, maar zelfs de ticketcontroleur bij de metro zorgt - op een indirecte manier - voor mensen door bijvoorbeeld op te letten dat kinderen niet meegenomen worden. En wat te denken van een muzikant? Die genereert maatschappelijke waarde door mensen plezier te geven alsook voldoende afleiding.”

Het vervelende alleen is dat het volgens Graeber juist die banen zijn die steeds verder uitgeknepen worden. “Het lijkt er bijna op dat hoe zinvoller je werk is, hoe minder je verdient.” En het erge is, veel mensen - met name die met zelf een onzinbaan - vinden dat nog terecht ook, merkt de Amerikaan op.

“Leraren bijvoorbeeld worden gezien als mensen die zichzelf op uitsloverige wijze opofferen en mensgericht zijn, als mensen die twintig jaar na datum te horen krijgen: ‘Bedankt, bedankt voor alles wat je voor me hebt gedaan.’ Niemand zegt tegen een belastingaccountant: ‘Dank dat je mijn leven hebt veranderd.’ Dus dat leraren vakbonden oprichten, dreigen met stakingen en betere arbeidsvoorwaarden eisen, wordt gezien als bijna hypocriet, ze krijgen immers al genoeg dankjewels.”

Invoering van universeel basisinkomen

Het moge duidelijk zijn: het probleem is omslachtig en de oplossing moet op zoveel fronten tegelijk gevonden worden dat je je afvraagt of we niet gewoon moeten accepteren dat bullshit er zijn en altijd zullen zijn. De professor vindt echter niet dat hij een bijna onoplosbaar probleem opwerpt. “Ik denk dat we een paradigmaverschuiving nodig hebben en op z’n minst rebellie van wat ik de 'zorgzame klasse' noem, mensen die om anderen geven en gerechtigheid willen.”

Door iedereen een soort van basisinkomen te geven, verdien je een levensonderhoud en kunnen mensen zelf beslissen hoe ze echt willen bijdragen aan de maatschappij

Wat daarbij zeker zou kunnen helpen, is volgens Graeber de invoering van een universeel basisinkomen. “Dat is een eerste stap om werk en beloning los van elkaar te zien. Uiteindelijk wil iedereen betekenisvol werk doen. Door iedereen een soort van basisinkomen te geven, verdien je een levensonderhoud en kunnen mensen zelf beslissen hoe ze echt willen bijdragen aan de maatschappij.”

En werk is daarbij echt niet de enige weg die naar Rome leidt. “We zijn een maatschappij geworden die is gebaseerd op werk; niet eens ‘productief werk’, maar werk als een doel en betekenis op zich. Wie niet werkt, is een loser, een parasiet, is het credo. We stellen ons voor dat als we het werk van mensen wegnemen, ze gewoon rondhangen, bier drinken, tv kijken of de hele dag depressief zijn.”

We zijn een maatschappij geworden die is gebaseerd op werk; niet eens ‘productief werk’, maar werk als een doel en betekenis op zich. Wie niet werkt, is een loser, een parasiet, is het credo

“Afgezien van het feit dat het ongelooflijk betuttelend is, is het ook gewoon niet waar. In Engeland werd de mooiste muziek gemaakt door muzikanten die voor ze echt doorbraken, leefden van een uitkering. Denk maar aan John Lennon en Liam Galligher (Oasis) tot Morrissey en Richard Ashcroft (the Verve). En zelfs gevangenen maken liever de toiletten schoon dan dat ze de hele dag rondhangen en niks doen.”

Kiezen voor een tussenweg

En is er ook nog iets dat de in een bullshit job gevangen werknemer zelf kan doen om te ontsnappen aan deze allesomvattende staat van lethargie? Graeber knikt van ja. “Gewoon weggaan!” Of hij daar zelf ervaring mee heeft? “Ja, lange tijd geleden had ik voor korte tijd een bullshit baan. Toen ik dat doorhad, zei ik direct: ‘dit is mijn laatste dag.’ Alleen was ik - zo bleek later - mijn hoed vergeten op kantoor. Mijn toenmalige vriendin zei: ‘Moet je die niet ophalen dan?’ Ik antwoordde: ‘no way, ik zet daar geen voet meer binnen’.”

Maar wat als mensen het geld van een onzinbaan echt nodig hebben. Is weggaan dan echt wel zo slim? “Dat moet iedereen voor zichzelf afwegen natuurlijk”, besluit David Graeber. “Maar dan kun je nog altijd kiezen voor een tussenweg, waarbij je bijvoorbeeld vier dagen in de week betekenisvolle zinvolle dingen doet en een dag goed betaald zinloos werk. Ik sprak bijvoorbeeld een consultant die één dag in de week voor 12.000 pond compleet nutteloze rapporten schreef voor grote farmaceuten. Voor dat geld kun je de rest van de week hele nuttige en leuke dingen doen…”