Kate Raworth: “Niets in de natuur groeit voor eeuwig. Wat is het dan toch dat mensen doet geloven dat onze economie eeuwig kan blijven groeien?”

(Photo by Stephan Röhl / Flickr)

De Engelse econoom Kate Raworth, die door The Guardian ‘de Keynes van de 21ste eeuw’ wordt genoemd, beschrijft in haar bestseller ‘Donut economie’ hoe het mainstream economisch denken ons op een dwaalspoor heeft gezet. Mischa Verheijden sprak met haar in Brussel over hoe de Britse ons weer op het goede pad wil zetten.

Voor de derde keer is Kate Raworth in België. Voor drie dagen deze keer. “Er is in dit land veel interesse en een actieve beweging”, zegt ze enthousiast. “Jij komt uit Gent?Stikjaloers ben ik op die stad. Ze is prachtig en er is zoveel interessants gaande. Veel communities die me fascineren. Het is de stad van de commons.”

De dag voor onze ontmoeting sprak Raworth met activisten van Oxfam, de organisatie waar ze zelf ook nog voor werkte. De dag erna geeft ze een gastcollege voor studenten van de Antwerp Management School. Een school met een progressieve reputatie die nieuwsgierig is naar haar ideeën, zo weet ze.

Maar nu zitten we dus in hartje Brussel, in het internationale literatuurhuis Passa Porta, waar we praten over haar alternatief economisch model voor de 21ste eeuw: de donut economie. Voor wie niet weet waarover het gaat: Raworth heeft een korte animatie gemaakt waarin ze de essentie snel en duidelijk uitlegt.

Nieuwe plaatjes veranderen de mindset

Onder het mom ‘It’s time for economics to get animated’ vind je op haar website trouwens nog meer animaties. Die animaties zijn geen toeval. Het hoofddoel van haar boek is dan ook visual framing. “Een van mijn helden is Donella Meadows en zij heeft het over hefbomen om een systeem te veranderen. Meadows zegt dat een paradigmaverschuiving klinkt als iets dat heel moeilijk is en zeer lang kan duren. Maar op individueel niveau kunnen in een milliseconde de schellen van je ogen vallen”, zegt Raworth.

“Nieuwe plaatjes tonen is een krachtige manier om mensen van mindset te doen veranderen. Maar mensen zitten niet enkel gevangen in een mindset. Meer nog dan in ons hoofd zitten we gevangen in ons institutioneel design. De institutionele setting van erbij willen horen. Er is angst om te radicaal te klinken en te anders zijn. Er is met andere woorden een culturele druk om dezelfde dingen te blijven zeggen.”

“Ik denk dat veel mensen hun persoonlijk begrip van de wereld thuislaten wanneer ze gaan werken”, gaat Raworth door. “Maar dat wordt moeilijker naarmate je een ouder wordt, omdat je dan begint na te denken over de toekomst van je kind. Je begint je dan af te vragen hoe wat je overdag doet van invloed is op de toekomst van je kind. Het wordt dan moeilijker om die dissonantie tussen werk en privé in stand te houden.”

“En dat heb ik gisteren eens uitgeprobeerd. Ik vroeg iedereen zijn mobiele telefoon te pakken en zei: ‘Ik durf te wedden dat je op je telefoon een foto van een kind hebt waar je om geeft. Zoek die op en steek je telefoon in de lucht. Hou het parlement van de toekomst in de lucht’.”

“Zoiets raakt mensen diep van binnen. Je kon in de ruimte voelen dat mensen van hun rationele hoofd naar hun emotionele hart gingen”, zegt Raworth, hoorbaar nog steeds onder de indruk. “Ze hielden hun telefoon in de lucht en je kon al die kinderen zien en ik zei: ‘al deze kinderen hebben geen stem in de politiek van vandaag. Ze hebben geen aandelen in bedrijven’. Welke vragen stellen zij zich en wat weten zij al dat zo vanzelfsprekend is, maar wij niet kunnen verdragen om toe te geven aan onszelf’.”

“De volgende keer ga ikzelf als eerste mijn telefoon met een foto van mijn kinderen in de lucht steken”, evalueert ze haar experiment. “Ik hoop zo meer mensen zover te krijgen om mee te doen. Het is een persoonlijke en emotionele actie en dat vraagt moed.”

“Dat is moeilijk en sommige mensen willen hun persoonlijke waarden niet mee naar het werk nemen, omdat het contrast tussen wat het werk van hen vraagt en waar ze zelf in geloven pijn doet.”

Opgesloten in oude systeem

Zo herinnert Kate Raworth zich nog goed hoe een jonge professor die ze ontmoette toen ze voor de eerste keer in België was om over haar ideeën te praten. “Samen met vijftien professoren van drie universiteiten nam ik er deel aan een seminarie. Ik deelde het hoofdidee van mijn boek met hen en we hadden er een goed gesprek over.”

“Achteraf bij de koffie kwam een jonge professor naar me toe met volgende boodschap: ‘ik vind de ideeën in uw boek heel interessant en zou ze graag onderwijzen, maar ik ben op weg naar een vaste benoeming en moet daarom voorzichtig zijn’. Dat is de institutionele lock in: hij moet aantonen dat hij zich aanpast. Sommige professoren willen die transformatie heel graag, maar zitten gevangen in het oude systeem.”

“En dat terwijl onderwijs cruciaal is. Iedereen heeft recht op onderwijs, maar ook een onderwijs dat ons dient om onze wederzijdse afhankelijkheid met de planeet te begrijpen. We moeten het onderwijs transformeren en tegelijkertijd verruimen. Ik denk dat Rethinking Economics een machtige en belangrijke beweging is en sommige universiteiten luisteren ook echt naar hen.”

“Ik geef zelf ook les aan de universiteit van Oxford, maar wil geen professor worden. Omdat het mijn eigen professionele promotie niet in gevaar brengt, heb ik de vrijheid openlijk over mijn ideeën te spreken. Dat is ook waarom ik het debat verwelkom met de economen die dat willen.”

Open brief post-groei toekomst

Het debat openen was ook de insteek van de mede door Kate Raworth geïnitieerde open brief, waarin 238 academici pleiten voor een economie waarin groei niet langer centraal staat, maar waarin werk wordt gemaakt van een rechtvaardige verdeling van wat we vandaag al hebben. Een pleidooi dat in ons land bij verschillende economen heel wat weerstand opriep.

“Die brief is een eerste stap in een heel lang transformatieproces”, verduidelijkt Kate Raworth. “Vanzelfsprekend is de eerste reactie van de mainstream mindset dat de inhoud van de brief niet klopt, omdat groei het hart van de mainstream economische mindset vormt.”

“Alle politici die vandaag aan de macht zijn, hebben hetzelfde economische onderwijs genoten als ik. We leerden dat het succes van economie wordt bepaald door groei. Het zit diep geworteld in ons idee van vooruitgang. Die mentaliteit zit dan ook ingebakken in het hart van nationaal beleid en de Europese instituties. Het vraagt nogal wat, om die mentaliteit in vraag te stellen en te doen kantelen. Dat is het doel van de brief en dat is ook wat ik beoog met mijn werk”, klinkt de Britse strijdvaardig.

“We houden van groei, omdat het een teken van leven is. Maar als je goed naar de natuur kijkt, dan zie je dat dingen groeien en dan volwassen worden. Dat is de groeicode van de natuur. Niets in de natuur groeit voor eeuwig.”

“Elk ding dat voor eeuwig probeert te groeien, vernietigt zichzelf of hetgeen waarvan het afhankelijk is. Dat weten we. Als iemand kanker heeft, willen we weten of die groeit of niet. Hoe komt het dat onmiddellijk alle alarmbellen afgaan als iemands kanker groeit? Omdat als iets in ons voor altijd probeert te groeien dat een ernstige bedreiging is voor onze gezondheid.”

“Dus wat is het toch aan onze economie dat mensen doet geloven dat die eeuwig kan groeien? Alle tekenen die ik zie, vertellen ons dat de groei niet succesvol is: klimaatverandering, plastic in ons lichaam, verzuring van de oceaan en sinds 1970, het jaar waarin ik geboren ben, is 65% van alle dieren uitgestorven.”

“Alle data tonen ons dat een door groei geobsedeerde economie resulteert in ongezonde groei. Als we geloven dat we nog meer groei nodig hebben, is dat voor mij een teken van een verslaving. Hoeveel je inmiddels ook al hebt, toch wil je meer.”

Klimaatopwarming stoppen als meeteenheid

“Meer of minder groei is de verkeerde meeteenheid”, zegt de econome als ik haar vraag wanneer we dan genoeg groei hebben. “Ik zal nooit zeggen: ‘zoveel groei hebben we nodig en meer niet’. Ik denk dat we de meeteenheden waarmee we bepalen of de economie al dan niet succesvol is compleet moeten veranderen.”

“We hebben nood aan een economie die regeneratief is en samenwerkt met en binnen de levenscycli van de wereld. Dat het afval van het ene proces voeding is voor het volgende. Zodat we de klimaatopwarming en het doden van ecosystemen stoppen. Voor mij is dat de ultieme meeteenheid van regeneratief design”, aldus Raworth.

“Maar we hebben ook een distributieve economie nodig zodat iedereen in zijn meest noodzakelijke behoefte wordt voorzien. Zodat de waarde die bedrijven en de overheid genereren gelijkmatig wordt verdeeld. Kijk naar wat er gebeurt in samenlevingen die grote ongelijkheid kennen. Dan krijg je verschrikkelijke binnenlandse politiek.”

Overal gele hesjes

Met de gele hesjes is dat letterlijk en figuurlijk brandend actueel. Raworths boek verscheen zojuist ook in het Frans en de auteur gelooft dat sociale protesten eraan kunnen bijdragen dat politici anders over ons economisch systeem gaan denken en het willen veranderen.

Kate Raworth: “Er zijn niet alleen sociale protesten in Frankrijk, die heb je net zo goed in het Verenigd Koninkrijk. Daar noemt het Extinction Rebellion. Afgelopen weekend heb ik nog deelgenomen aan een actie waarbij alle bruggen in Londen werden geblokkeerd en het verkeer werd lamgelegd.”

“Het zijn ogenschijnlijk totaal verschillende protesten. Veel mensen komen op straat omdat politici niet naar ons luisteren en falen in hoe ze ons vertegenwoordigen. Dezelfde beweegreden als in Frankrijk. Daar wordt de brandstofbelasting als reden genoemd, maar uiteindelijk is het de druppel die de emmer heeft doen overlopen.”

“Wat ik er over weet, is dat ze protesteren tegen de totale levenskost en het gevoel helemaal onderaan de economische ladder te staan. Er heerst grote ongelijkheid in Frankrijk. Ik heb eens naar de data gekeken en sinds de financiële crisis heeft Frankrijk van alle OECD-landen de derde hoogste stijging van inkomensongelijkheid. Ze reageren dus op iets dat de data bevestigen.”

Gevaarlijk apathisch optimisme

De Canadese filosoof en psycholoog Steven Pinker ziet het helemaal anders. Hij toont met cijfers aan dat het vandaag juist veel beter gaat met de wereld.

Kate Raworth: “In april deed ik een TEDtalk en hij gaf er ook een. Ik wilde met hem in debat, maar dat kon niet. Ik heb hem publiekelijk één vraag kunnen stellen en zijn antwoord was onbevredigend.”

“De onlangs overleden Hans Rosling schreef het boek ‘Feitenkennis’. Ook een verhaal dat de wereld erop vooruit is gegaan. Veel zaken zijn er op vooruit gegaan: kindersterfte is gedaald, het wereldwijde bruto binnenlands product is toegenomen, meer kinderen gaan naar school en er is een betere levensverwachting. Fantastisch allemaal”, zegt ze met een sarcastische ondertoon.

Direct maakt ze duidelijk waarom: “We kennen intussen ook heel goed de andere kant van het verhaal. Dat de manier waarop die verbeteringen tot stand zijn gekomen -voornamelijk door fossiele brandstoffen- ten koste gaat van de planeet waarvan we zo afhankelijk zijn. Alles wat er rond klimaatverandering gaande is, ondermijnt de vooruitgang die we hebben gemaakt in onze ontwikkeling.”

“Wat me enorm frustreert aan hun boeken is de ongelofelijke selectiviteit in de feiten die ze presenteren. Dit zijn heel slimme mensen die zich bewust zijn van de feiten die ze wel en niet presenteren. Het is opzettelijk bedrog. Ik vind dat heel frustrerend, omdat dit scenario koren op de molen is van politici. Het is ideaal om gedekt te zijn door alternatieve gezaghebbende analyses die zeggen dat alles beter gaat en we vooral moeten doorgaan zoals we bezig zijn. Maar dat is een gevaarlijk apathisch optimisme. Het is totaal onverantwoord om zo’n positief verhaal te vertellen.”

Bevrijden van de bedrijfslobby

Wat kunnen onze politieke leiders dan doen om het tij te keren? Welke beleidsaanbevelingen heeft Raworth voor hen om op korte termijn verandering te bewerkstelligen? “Politici moeten zich bevrijden van de bedrijfslobby die hen insluit in de belangen van de twintigste eeuwse industrie. Dan denk ik aan oliemaatschappijen en de auto-industrie. En ze moeten vooral volgen wat de wetenschappers van de wereld ons vertellen.”

“Installeer een klimaatwet zoals Zweden dat aan het begin van dit jaar heeft gedaan. De wet dwingt af dat vanaf nu elke volgende regering aantoont dat een beleidsbeslissing er toe bijdraagt om in 2045 klimaatneutraal te zijn. Dat is een wettelijk vastgelegde ambitieuze intentie. Dat is een heldere boodschap aan bedrijven. Een lange luide boodschap van transformatie.”

“De volgende stap is dat overheden het moeten opvolgen en verantwoordelijkheid nemen. En dat is de moeilijkste stap. Het gaat over een politiek met een langetermijnengagement. En natuurlijk moeten wij politici verantwoordelijk houden voor het commitment dat ze aangaan.”

Nieuwe generatie

We hebben in economie iemand als de vijftienjarige Greta Thunberg nodig, opper ik. Dit Zweedse meisje staakt van school om te demonstreren voor het klimaat. Ze was veelvuldig in het nieuws rond de zopas afgeronde klimaattop in het Poolse Katowice, met een voor onze planeet bedroevend resultaat.

“Wat zij doet, is economie”, repliceert Kate Raworth. “Ze heeft het over de dood van de levende wereld en ze protesteert. Economen zouden daarop moeten antwoorden. Als je de bedreiging van onze planeet een externaliteit noemt, omdat je de markt centraal stelt in je denken, dan is je kader op geen enkele manier uitgerust om met de wereld van vandaag om te gaan.”

“Zij behoort tot een generatie die moet opgroeien met het verhaal dat we de wereld kapot maken. En dat zij degene zijn die het moeten oplossen. Zij hebben zoiets van ‘stop daar dan nu al mee!’”

“Velen van hen zijn boos en willen geen deel uitmaken van het huidige systeem. Ze willen geen auto en nemen afstand van materialisme. Er is een politieke opgang van jeugdige mensen. Bij Extinction Rebellion zie ik veel jongeren.”

Je gesterkt voelen

“Mijn kinderen zijn geboren in een wereld van klimaatverandering en leren er al op de lagere school over”, vervolgt Raworth haar betoog. “Hoe beangstigend moet dat zijn voor jonge kinderen? Echt verschrikkelijk beangstigend. Ik vertel mijn kinderen over CO2 en waarom we niet gaan vliegen in de vakanties. Ik vind het vervelend voor ze dat hun vriendjes wel op vliegvakanties gaan. Wij doen dat niet en ik leg ze ook uit waarom.”

“Ik herinner me dat ik op een dag met mijn zoontje - hij was een jaar of zes - aan het wandelen was en me vroeg waarom de meeste mensen zich niet druk maken over CO2? Ik dacht: hoe moeilijk is dat voor jou om te bolwerken. Je ziet op straat hoe we de wereld kapot maken. Daar kon hij maar niet bij.”

“Weet je, misschien zijn we allemaal op de een of andere manier losgebroken van onze ouders. Hoe kun je je verzoenen met wat je familie zegt dat normaal en wenselijk is met wat je elders leert over wat de wereld nodig heeft. Allemaal vinden we verandering moeilijk en kunnen we er ons ongemakkelijk bij voelen.”

“Maar we kunnen allemaal keuzes maken over hoe we reizen, hoe we eten, investeren en desinvesteren, protesteren en deelnemen als een common. En ons engageren voor de buurt. Als je kijkt naar mensen die dat doen, dan voelen zij zich gesterkt.”